ارکان اربعه چیست؟

 ارکان:

و آن شامل یک فصل است.

ارکان‏(عناصر) نوعى اجسام ساده هستند که اجزاى اولیه تن آدمى و موجودات دیگر را تشکیل مى‏ دهند. عناصر هرگز به اجزائى که از لحاظ ظاهر (شکل) مختلف هستند تقسیم نمى ‏شوند. عنصرها بخش‏ هائى از آمیزه‏ ها هستند و از آمیزش عنصرها با همدیگر، انواع موجودات که از لحاظ صورت گوناگون هستند بوجود مى‏ آیند.

طبیب طبیعت‏ شناس باید بداند که عناصر چهار قسم ‏اند و بیشتر نیستند. از این عناصر دو عنصر سبک و دو عنصر دیگر سنگین هستند. عناصر سبک عبارتند از آتش و هوا و عناصر سنگین عبارتند از آب و خاک.

خاک: جسمى است ساده و داراى سنگینى مطلق. موضع طبیعى خاک در مرکز سایر عناصر است و به لحاظ سرشت طبیعى خود، در مرکز عناصر ثابت و ساکن است. هرچه از عناصر غیر خاک است بسوى آن حرکت مى‏ کند. مزاج خاک سرد و خشک است، یعنى چنانچه علتى بیرونى آن را تغییر ندهد، سردى محسوس و خشکى از آن پدید مى ‏آید. وجود خاک (مزاج خاکى) در موجودات جهت بهم‏ پیوستگى و پایدارى و نگهدارى هیئت‏ ها (اشکال) است.

آب: جسمى است ساده و داراى سنگینى زیاد، جاى طبیعى آن موضعى است که خاک را در بر مى‏ گیرد (در اطراف خاک است)، ولى بوسیله هوا دربرگرفته مى‏ شود، البته اگر آب و هوا به حالت سرشتى خود باقى بمانند. مزاج آب سرد و تر است و سردى و ترى جزئى از خوى سرشتى آن است. چون آب به کوچکترین علتى حباب مى‏ شود، چه‏ بسا زود از هم پاشیده گردد و باز به هم پیوندد. آب هر شکلى را به خود مى‏ گیرد ولى آن را حفظ نمى‏ کند. وجود آب در موجودات براى ایجاد نرمى در اشکالى است که به شکل‏ گیرى، طرح ‏ریزى و راست و هموار شدن نیازمند هستند.ترى (نم) اگرچه به آسانى هیئت ‏هاى شکلى را از دست مى‏ دهد، لیکن آنها را مجددا به سهولت مى ‏پذیرد، که خشکى برعکس، هیئت‏ هاى شکلى را به دشوارى مى ‏پذیرد و لیکن بدشوارى نیز از آن دست برمى‏ دارد. هر اندازه که خشک با تر عجین مى ‏شود، خشک از تر کشیدگى (نرمى) و شکل ‏گیرى آسان را مى ‏گیرد و تر از خشک، راست شدن و قوام خود را که گرفته حفظ مى‏ کند. تر نمى‏ گذارد خشک از هم بپاشد و خشک نمى‏ گذارد تر سیلان کند.

هوا: جسمى است ساده و داراى سبکى زیاد. موضع طبیعى آن بالاتر از آب و پائین ‏تر از آتش است. مزاج هوا چنانکه جاى طبیعى آن نشان مى ‏دهد گرم و تر است. وجود هوا در موجودات براى نفوذ، نرم کردن، سبک گردانیدن و سهولت بلند کردن آنهاست.

آتش: جسمى است ساده و داراى سبکى مطلق. موضع طبیعى آن بالاتر از همه عناصر است و در سطح مقعر آسمانى که هستى و نیستى در آنجا پایان مى ‏یابد جاى گرفته است. مزاج آتش گرم و خشک است و وجود آن در میان موجودات براى پختن و نرم کردن و آمیختن و در خود نفوذ دادن گوهر هوائى است که بتواند سردى دو عنصر سنگین و سرد را بشکند و این درهم شکستن سردى دو عنصر سرد به این منظور است که از حالت عنصرى به حالت مزاجى بازآیند. آب و خاک که سنگین‏ ترند، در پیدایش اندام ‏ها و ثبات آنها مددکارترند. آتش و هوا که دو عنصر سبک ‏ترند، در پیدایش و جنبش روان‏ ها و جنبش اندام ‏ها مؤثرترند، گرچه جنبنده نخستین به دستور ایزد توانا همانا جان (نفس)[1] آدمى است. عناصر همین ‏ها بودند که ذکر کردیم.

[1] نفس جوهرى است که ذاتا مستقل و در فعل نیاز به ماده دارد و متعلق به اجساد و اجسام است و سرانجام جوهرى است مستقل قائم به ذات خود که تعلق تدبیرى به ابدان دارد و یا جوهرى است غیر مائت و در تصرف و تدبیر نیاز به جوهر روحانى دیگر دارد که- روحانیت آن از نفس کمتر باشد و آن واسطه روح حیوانى است که آنهم واسطه دارد که قلب است.

( کتاب اسفار اربعه، تألیف ملا صدرا، جلد چهارم، صفحه 55).