گیاه شناسی (23)

مطالب زیر از کتاب قانون بوعلی سینا جلد2 گرفته شده است که در آن حکیم بوعلی سینا به بیان خواص مواد می پردازد

 

شیر ( لبن ) : گوهر شیر ترکیبی است از آبی و پنیری و چربی .در شیر گاو چربی زیاد است .شیر شتر بسیار رقیق و چربی و پنیری اش از شیر گاو کمتر است . شیر ماچه خر نیز رقیق و کم چربی است . شیر بز معتدل است ، شیر گوسفند پر مایه و چرب است . شیر گاو از شیر گوسفند چرب تر و پرمایه تر است .شیر بز پرمایه است . شیر مادیان همچون شیر شتر رقیق و آبکی است .

گزینش : بهترین شیر برای آدمی شیر پستان زن است . بهترین شیر نوشیدنی آن است که از پستان بمکند یا همینکه دوشیده شد بخورند –

شیر بسیار خوب آن است که رنگش بسیار سفید ، قوامش معتدل و قطره اش بر ناخن نلغزد و باقی بماند . حیوانی که شیر از او می دوشند از گیاه ارزنده و خوب چریده باشد . در شیر مزۀ مایل به ترشی و تلخی و تندی یا بوی بیگانه و گند حس نشود. باید شیر را همینکه دوشیدند بکار برند و نگذارند تغییر یابد . و نباید پنداشت هر حیوانی که مدت حاملگی اش از مدت بارداری زن بیشتر یا بسیار کمتر باشد شیرش خوب نیست . اما هرچه نزدیک به این مدت باشد مناسب تر است مانند شیر گاو که از سایر شیرها بهتر است .
مزاج :مواد آبکی شیر کم و چربی آن معتدل است و کمی گرایش به گرمی دارد .شیر ترش (ماست )سرد و خشک است .
خاصیت :شیر به سبب گوهر آبی که دارد لطافت بخش و شوینده است و گزندگی ندارد . شیر کیموسها را سرحال آرد ، تن را توان بخشد ، شکم را بند آرد. اگر شیر و عسل را با هم خورند قرحه های درون را از اخلاط پرمایه پاک گرداند و می رساند و شستشو دهد.

اندامان غذا : خوب کیموس است . هر  شیری و بویژه شیر پستان زن تغذیۀ زیاد به مغزمی دهد . شیر زودهضم است و باید چنین باشد .شیر زادۀ خونی است که آخرین مرحله هضم را پیموده است و آبی بیگانه بر آن افزوده شده است . اگر چه آبش از اندامی مایل به سرد آمده است ولی چون از آن تغذیه نکرده و از آن متاثر نشده است .
شیر وقتی غذایی شده است که سایر غذاهایی که هضم ها دیده و به بارها پالایش رسیده اند هم حال شده است . بلکه می توان گفت گرمایی زیاد و خوب بر آن چیره شده و سردی را از آن زدوده و بزودی آن را هم مزاج خون معتدل المزاج گردانیده است . چه خوش گفته روفس که فرموده است : از اینکه آب بر او وارد آمده و آب گرایش به سردی دارد می بینیم  کسانی که بلغم دارند از شیر زیان بینند . چرا ؟ زیرا حرارت آنها شیر را همانطور که لازم است به ماده خونی تغییر نمی دهد . تن که شیر را در میابد چون بوی نزدیک است هر چه زودتر و قبل از آنکه تغییر به خون شود آنرا بکاربرد . هم از اینرو که برای افراد مزاج گرم و خوش مفید است به شرطی که در معدۀ آنها زرد آبی نباشد که شیر را تغییر دهد . علاوه بر این شیر با بدن ها مناسباتی ویژه دارد که انگیزه اش هنوز معلوم نشده است .
کسی که شیر می نوشد باید بعداً آرام بگیرد که مبادا شیر تباه گردد و بترشد . اما نباید بعد از شیر نوشیدن فوراً خوابید و نباید قبل از آنکه تماماً سرازیر می شود غذای دیگری خورد . و این دستور شیر نوشیدن برای جوانان گرم مزاج که زیاد شیر می خورند بسیار مفید است چون در غیر این صورت شاید شیر در وجود آنها به زرداب تبدیل شود. همچنین شیر نوشیدن مفید است مطابق این دستور برای پیران نیز سودمند است . شیر درون آنها را نم بخشد و خارش ویژه به تن پیران را از بین می برد . اما بهتر آن است و باید بوسیله اصل به هضم شیر کمک نمایند . بسیار اتفاق افتد که شیر نوشیدن در اولین مرحله شکم را روان سازد و ریختنی های پیرامون و اطراف روده را بیرون اندازد و از آن پس به تغذیه دادن می پردازد.و بدن از آن تاثیر مثبت بیند و آنگاه بندآورندۀ شکم است . شیر ناجوشیده بادزا است و چون بجوشد معتدل می شود . شیر که ترکیبی از آبی و پنیر است ، بوسیلۀ گوهر آبی روان است و بوسیلۀ پنیری بند آورنده است .آغوز دیر هضم است .خلط غلیظ بوجود آورد. به کندی سرازیر می شود .و چاره اش عسل است .آغوز غذایی بسیار برای تن دارد . شیر ترش دارای خلط خام است اگر بپزد و بویژه هر آنچه پرمایه تر است قبوضیت بیشتر آرد. هر شیری بجز شیر شتر و همانند آن که مادۀ پنیری کم . مادۀ آبی زداینده زیاد دارد .راه بندانها و بویژه راه بندان در کبد بوجود می آورد . شیر ضد موادی است که به سوی اندامان داخلی درون درحال ریشند و از تندی و گزندگی که دارند اندامان درونی را آزار دهند – شیر که به درون وارد می شود چنین موارد را بوسیلۀ زدایندگی گوهر آبی می شوید و ضعیف گرداند و چگونگی آنها را چنان به اعتدال در آرد که با اندام متناسب گردد و از آن پس آنرا می پوشاند و می چسباند و در میان اندام خلط بد حایل می شود.و خلط تاب تجاوز را در خود نمی یابد . طبیعی است شستشوی نامبرده هیچ وقت با آب ممکن نمی باشد . چه در آب این گوهر زداینده نیست . شیر  برای کسانی که خونریزی دارند خوب نیست ، و برای درون هم بسیار خوب نیست . شیر بز برای درون از سایر شیرها بدتر است . زیرا اکثراً گیاهان قبضی آور می خورد . شیر گوسفند بر عکس شیر بز است  و آنهم به این خوبی نیست التهابی است .شیر از گوهری که دارد به زودی تغییر حالت می دهد و بویژه برای تبدیل به گرمی بسیار آماده است . برای بدن انسان هیچ چیز از شیر فاسد بدتر نیست . شیر ماچه خر آبکی است ، شیر خوک آبکی و نارسیده است . شیر در بهاران نسبت به شیر تابستان آبکی است . و همین برابری را می توان نسبت به چرای حیوانات مقایسه کرد . حیواناتی در دشت می چرند و بعضی در جنگل و بیشه ها می چرند .تا گیاه بهاری است شیرش آبکی و گیاه  تابستانی شیر غلیظ تر می دهد . تا تابستان پیش برود شیر غلیظ و پرمایه تر گردد . شیر وسطهای تابستان بهترین است اما بیم آن می رودن که بعد از نوشیدن بعلت گرما تغییر یابد .که شیر بهاران این بیم را ندارد .شیر گاو بسیار چربی دارد و شیر گوسفندی پنیری اش زیاد است .در شیر شتر چربی و پنیری اندک است . و در این زمینه در درجۀ دوم شیر مادیان و در درجۀ سوم شیر ماچه خر آید.و بدین سبب است که شیر شتر و مادیان و ماچه خر کمتر در معده پنیر می شوند .شتر که گیاه تلخ و شور مزه را بسیار دوست دارد از اینرو شیرش به شورمزگی می زند . و بعقیده من شیر شتر از هر شیری با تن سازگار تر است و با وجود این کسانی گویند شیر شتر در معده اندام های فوقانی درونی دیرپاترو کندرو تر از سایر شیرها است . و بدان که شیر بر حسب رنگ حیوان و عمر حیوان است که آیا جوان است یا پیر ، کوچک است یا بزرگ یا میانه . و باید هیئت و اندامش به حساب آورد . گوشتش نرم است یا سفت ؟ فربه است یا لاغر ؟ سفید رنگ است یا رنگی دیگر دارد ؟ گویند ناتوان ترین شیر شیر حیوان سفید رنگ است . و از هر شیری زودتر سرازیر می شود.

آرایش: برخی پنداشته اند که زیاد خوردن شیر شپش زیاد کند شاید راست گفته باشند . شیر را بر رخسار مالند اثرهای زشت را می زداید . نوشیدن شیر برای زیبایی رنگ بسیار مفید است اما گاهی لکه های سفید در رخساره به وجود می آورد . ولی در این باره شیره شتر بسیار خوب است و بیم لکه آوردن ندارد .شیر را با شکر بخورند رنگ را بسیار زیبا می کند و به ویژه زنان از آن بهره می برند .
شیر فربه کننده است و حتی آب پنیر هم فربهی می دهد چنان که اگر آنهایی که مزاج گرم و خشک دارند اگر آب پنیر بنوشند و اسهال شوند دلیل چاق شدن آنهاست .  زیرا آب پنیر که مزاج آنها سازگار است خلطهای بد را بوسیلۀ رطوبتش بیرون ریزد و غذا را از آلایش دور دارد و برای فربهی بخشیدن آماده تر می شود .و چنین کسانی که مزاج گرم و خشک دارند اگر ماست را با ریم آهن ( خبث ) بخورند بسیار زود فربه می شوند . آب پنیر را بر رخساره مالند لکه ها و اثرها را از بین می برد و اگر بخورند هم همین اثر را دارد .

ورم و جوش :اکثراً از اثر شیر نوشیدن دمل های بد و آماس های تباه و بادکردگی و سرخ شدن پوست (ماشرا ) و گری و خارش از بین می رود به شرطی که نوشنده چیزی در مزاجش نباشد که ضد شیر باشد و شیر را تباه کند و آنرا به زرداب تبدیل نماید . کسانی که ورم های درونی دارند بهتر آن است که از خوردن شیر پرهیز کنند .
زخم و قرحه :شیر زخم های ناپیدا را می شوید و پاک می کند و می پوشاند. کسانی که قرحه دارند و مزاجشان با شیر سازگار است و شیر در معدل آنها به زرداب تبدیل نمی شود از خوردن شیر فایده بینند. آب پنیر مخلوط با هلیله داروی گری است .

مفاصل :شیر عموماً با اعصاب ناجور است و برای بیماران عصب و به ویژه آن بیماری که سرد و بلغمی باشد خوب نیست .

سر :شیر بز آب بینی زکامی را بند می آورد.تندی آن را ملایم می کند. داروی قرحه گلو است .شیر فراموشی خشک ( نسیان الیابس ) و غم و وسوسه را از بین می برد .
شیر برای دندان خوب نیست ، دندانها را می کاود ، می خورد ، خرد می کند و به ویژه اگر دندان انسان سرد مزاج باشد . لثه را سست می کند . بهتر آن است که بعد از شیر نوشیدن با عسل و شراب  و سکنجبین مضمضه کنند. اما گوئیا شیر ماچه خر برای دندان مفید است اگر در دهان گردانند دندان و لثه را محکم کند . شیر برای بیماریهای سردرد و سرگیجه و کسانی که احساس صداهای غریب (طنین )می کنند خوب نیست .نباید بعد از شیر خوردن خوابید . شیر عموماً برای کسانی که ضعف سر دارند بد است .

چشم :شیر سبب تم و پرده چشم می شود .اما در چشم بدوشند برای مداوای رمد و دفع گزند مواد گرم و ناسازگار که به چشم درآیند مفید است و زبری را از بین می برد .
برای از بین بردن نقطه خونی (طرفه ) نافع است و همچنین اگر شیر با سفیده تخم مرغ و روغن خام گل مخلوط کنند و بر چشم دردمند گذارند بسیار سودمند است .
اندام های تنفسی :شیر تازه دوشیده ماچه خر و بز  برای سرفه و سل و خون برآوردن خوب است .  در علاج خون برآوردن شیر گوسفند بهتر از آنهاست . شیر عموماَ از داروهای قرحه و سل بشمار می آید .در دهان گردانیدن و غرغره کردن شیر داروی خفگی ها و ذبحه صدریه و آماس زبان کوچک و لوزتین است . برای بیمارانی که خفقان تر خونی یا بلغمی دارند خوب نیست . شیر شتر علاج برنشیت و ضعف اندام ها است . شیر برای سینه بهتر است تا برای سر و معده .

اندام های غذا :شیر سبب بندآمدنی ها در مثانه (در نسخه ای – کبد) می شود .آب پنیر در علاج یرقان مفید است .

شیر شتر و بز عموماً مفید هستند . شیر ماچه خر داروی استسقا است . شیر شتر و بز و ماچه خر هر سه سخت شدن سپرز را چاره کنند.شیر شتر مخلوط با روغن گرچک سفتیهای درونی را نرم کند . شیر در معده باد می کند و مایۀ درد می شود. و آغوز نیز همین کار را می کند . شیر و آغوز هر دو سکسکه و آورغ دودی را برانگیزد و شیر از آغوز در این زمینه بدتر است . اونواع شیر بجز شیر شتر برای بیماران سپرز و کبد و کسانی که به داروی لطافت بخش نیازمندند خوب نیست . اما شیر شتر خوب است و ورمهای سپرز و کبد را چاره کند و کبد را شادابی بخشد و بهترین علاج استسقا است و بویژه اگر شیر شتر را با شاش شتر عربی بخورند در علاج استسقا معرکه می کند .شیر اشتهای خوراک می دهد و تشنگی آور است . شیر ترش ( ماست ) بسیار بدگوارش است و خلط خام بوجود آورد. اما معده ای که در گوهر یا به طور عارضی گرم باشد آنراهضم کند و استفاده می برد و از آنجا که مادۀ کره از آن گرفته شده سبب آروغ دودی نمی شود.

اندامان راننده : آب پنیر زرداب سوخته را ریزش می دهد .آب پنیر مخلوط با افتیمون سودای سوخته را بیرون می راند .شیر سنگ به وجود می آورد .
شیر را آنقدر بجوشانند تا ماده آب از آن خارج شود ، شکم را بند می آورد و بهم خوردن عادت ماهانه را سر و سامان می بخشد . شیر شتر حیض را راه می اندازد . دوغ گاوی برای بیرون دادن مراره خوب است . با شیر دوشیده حقنه کنند قرحه های زهدان را علاج می نماید .شیر بز از قرحۀ  آبدان مفید است . شیر زیان جماع را جبران می کند و شهوت انگیز است .هر شیر و حتی شیر ترش (ماست )که تر و بادزا است آرزوی جماع را زیاد می کند .
شیر بادکن روده است .هر شیری که پرمایه باشد و به ویژه آغوز که بسیار پرمایه است قولنج را بر می انگیزاند و سنگ پدید می آورد. بسیار اتفاق افتد که شیر شکم را نرم کند ( ملین ). و در این زمینه اولاً شیر مادیان و شیر شتر و شیر کاچه خر و در درجۀ دوم شیر گاو و در درجۀ سوم شیر بز این تاثیر را دارند .هر شیری که مواد آبکی اش کم باشد و زیاد خورند که هضم نشود . و نمک همراهش کنند مسهل می شود . آب پنیر هم که بانمک باشد مسهل است . شیر جوشیده یا شیری که بوسیلۀ سنگ آهن سرخ شده در آتش گرم کنند حتماً قبض است و شکم را بند آورد. .شیر در علاج پوسته انداختن ( سحج ) مفید است .شیر ترش و پخته اسهال زردابی و خونریزی را بند می آورد .شیر شتر داروی بواسیر است .آماس های اطراف پیزی ، قرحه های پیزی ، ورم های زهار ، قرحه های زهار را اگر با شیر بیندایند درد را تسکین می دهد .
تب ها :شیر تازه دوشیده از بز یا ماچه خر برای بیماری دق نافع است . شیر ترش اگر به خوبی چربیش را بگیرند ولی چربی بماند اکثراً تب دق را قطع می کند . اما باید در حالتی باشد که با اشتها آن را بخورند .انواع شیر پرمایه ( غلیظ )اکثراً تب می شوند و تب داران باید از آن پرهیز کنند .
زهرها :کسی که سم خورده . کسی که از اژدهای  دریایی مسموم شده . کسی که از اثر شوکران و بنگ حالت تسمم بوی روی داده و بویژه کسی که از آلاکلنگ و ساس و خربق تو تاج الملوک و ببرکش ( خانق المنر ) و سایر داروی های خورنده و گنداننده  مسموم شده است شیر بنوشد. کسانی که مست بنگ کشیدن هستند شیر بنوشند عقل به سرشان می آید .