آداب و اخلاق طبابت‏

با سلام مطلب زیر،از حکیم عقیلی خراسانی درباره ی اخلاق پزشکی است که از نظر حقیر بر هرکسی که دست به طبابت و معالجه میزند، دانستنش واجب ولازم است.

لطفا با توجه وصبر و حوصله مطالعه بفرمایید.

و نیز، از جمله آداب و اخلاق طبیب، با اتّصاف به اوصاف مذکوره، بیست و دو امر است:

اوّل‏: آن که در هنگام معالجه، خود را در میان نبیند و شافى حق را- جلّ شأنُه- داند و بیند و دائم مستمدّ فیوض و برکات از او- سبحانه- باشد. و معلّم و استاد خود را بستاید و شکر و احسان او نماید؛ زیرا که چنان چه پدر و مادر او باعث و واسطه تولّد صورى و حیات جسمانى اویند، معلّم و استاد او باعث تولّد روحانى و حیات معنوى و استخلاص و نجات او از تنگناى ظلمت جهل به وسعت گاه عالَم علم و نوراند؛ چنان چه حضرت عیسى روح الله- على نبینا و آله و علیه السلام- مى‏فرماید «لَن یلِجَ مَلکوتَ السماءِ و السماواتِ مَن لَم یولَدْ مرّتَین»؛ پس [معلمان‏] الیق و أحقّ ‏اند به تعظیم و ستایش و شکرِ نعما.

و باید هر کسى که سخنى نیکو و امرى پسندیده بیان نماید و یا غلطى و یا خطایى از او صادر گردد و یا اظهار کند، بلا تأمّل در ردّ و انکار او در نیاید و معارض با کسى نگردد- باطلًا کان أو حقّا- و تقبیح و تشنیع طبیبى دیگر ننماید. و خطاى دیگران را مایه افتخار و تعزّز خود نشمارد؛ بلکه مایه تنبّه خود داند که خود چنین تدابیر ننماید.

دوم‏: آن که باید به حسن خُلق و بِشاشَت و لطف کلام، متفقّد و متوجّه احوال‏پرسى مَرضى باشد. و اگر تکرار و یا سوءِ تدبیرى نمایند، به زودى از جا در نیاید و طیش و غضب نکند و از خود نرنجاند و سخنى نگوید که باعث یأس آن‏ها گردد؛ بلکه به ترحمو تلطّف و مدارا، مکّرر سخن آن‏ها را بشنود و به عنوان نُصح و موعظه آن‏ها را از ناپرهیزى و سوءِ تدبیر باز دارد و بگوید: «زحمت و مشقّت چند روزى را براى صحّت و تندرستى دایمى اختیار باید نمود که‏این، سهل است و آن، دشوار».

سوم‏: آن که کاتم اسرار مَرضى باشد و افشاى راز و أمراض آن‏ها را- خصوص بر کسانى که نخواهند آن‏ها مطّلع گردند- ننماید؛ زیرا که بسا امراض است که پدر از پسر و پسر از پدر و برادر از برادر و همشیره از همشیره و زن از شوهر و شوهر از زن- که اقرب از ایشان به همدیگر کسى نیست- مخفى مى ‏دارند؛ چه جاى أباعِد.

چهارم‏: آن که چون کسى به مرضى از امراض مسریه- مانند آتشک و جَرَب و جذام و امثال این‏ها- به سبب مباشرت و معاشرت با صاحبان آن امراض مبتلا گردد، اوشان‏را تشنیع بدان ننمایند؛ بلکه به حسن خُلق مداوا نماید و بعد صحّت، به عنوان نصیحت منع نماید که دیگر با امثال چنین کسان مباشرت و معاشرت و مجالست ننمایند.

پنجم‏: آن که حریص باشد بر معالجه و تدبیر مَرضى و تحقیق امراض و ادویه؛ چه قدیمه و چه جدیده؛ مفرده و مرکّبه و معرفت این‏ها به مشاهده و به تجربه و اکثر مشغول به مطالعه کتب و فهم و حفظ اقاویلِ سلَف و خلَف و مجرّبین و مُزاولِ عمل و بیمارستانات و مواضعى که بیماران بسیار باشند و مذاکره و مشورت با استادان حاذق و اطبّاء ماهر باشد. و اگر سخن حقّى و دلیل صدقى- که خود نداند- از اوشان‏شنود، به حسن قبول اذعان نماید و ممنون گردد. و همچنین اگر به غلط باشد و یا به سهو از او صادر گشته و آن‏ها و یا دیگرى او را متنبّه گردانند، متنبّه گردد و باز آید و مصرّ بر غلط و سهو خود نباشد؛ که علامت جهل مرکّب است.

ششم‏: آن که اگر کسى سخن ضعیف و یا سخیف و یا باطل گوید، بر او صریحا انکار ننماید و ردّ مطلق نکند و او را خَجِل و منفعل نگرداند و معارض نشود- خصوص در مجمع- بلکه حتّى المقدور محملى نیکو و توجیهى شایسته براى آن نماید. و به ملایمت به حسن کلام گوید «آن چه مى ‏فرمایند شاید قول بعضى باشد و یا در وقتى و یا مزاجى و حالتى خاصّ، نه قول جمهور و عامّ. و لیکن در این محلّ و موقع، چنین باید. و یحتمل که این بهتر باشد».

هفتم‏: آن که چون به نزد بیمارى رود و یا بیمار نزد او آید و رجوع بدو آورد و قبل از آن، طبیبى حاذق [و] ماهرتر از او متوجّه معالجه او بوده و تدابیر او همه صایب و پسندیده؛ خصوص آن که رو به صحّت آورده باشد، به لطف کلام و بشاشت تمام‏ به او گوید: «دست از معالجه او نباید برداشت، که او از من بهتر است؛ بلکه رجوع باید به همان داشت و- إن شاء اللّه تعالى- عن قریبٍ صحّت تامّ حاصل خواهد گشت.

هشتم‏: آن که چون بیند که طبیبى متوجّه معالجه مریضى است و او بر خطاست و رأى صایب ندارد، در خلوت و غایبانه او به مریض و یا اولیاء و یا پرستاران او اظهار نماید که: «او بر خطا و غلط است و رأى صایب ندارد. به طبیب دیگر باید رجوع آورد».

نهم‏: آن که اگر مریضى بدو رجوع آورد و او را معتقّد خود نداند و متزلزل و متردّد و مایل به دیگرى بیند و یا آن که سخن ناشنو و ناپرهیز باشد که آن چه گوید به خلاف آن به عمل آورد، از او و یا از اولیاء و یا پرستاران او عذر بخواهد و گوید «به طبیب دیگر رجوع باید آورد». و اگر [مریض‏] بنا بر بعضى جهات قبول ننماید، لا بدّ گوید: «مضایقه ندارد و من هم شریک خواهم بود» و به تدریج دست بکشد و یا بنا بر مصلحت، تمارض نماید و خود را بد نام نکند.

دهم‏: آن که چون مریضى بدو رجوع آورد و او انواع تدابیر نماید و رو به صحّت نیاورد و به طول انجامد، به حسن خُلق و انطلاق وجه، از او یا اولیاء و یا پرستاران او عذرخواهى نماید و گوید: «شاید شفاى ایشان مقدَّر به دست دیگرى باشد؛ یک دو روزى بر طبیعت واگذارند و تدبیرى دیگر نکنند، پس به طبیب دیگر که طبیعت خود راغب و مایل به او یابد و یا آن که استخاره به نام او خوب آید [رجوع کند]». و اگر خود طبیبى ماهرتر و حاذق ‏تر داند و بیند، گوید «بدو رجوع نماید». و بالجملة، لجاجت در معالجه ننماید و کار او را تباه نسازد.

یازدهم‏: آن که باید که طبیب را کسالت و یا جرئت بر آن ندارد که در هر انحراف سهلى و سوءِ مزاج خفیفى‏ و مرضِ ضعیفى، متوجّه فصد و مسهل و مقیى‏ء گردد و این‏ها را عادت و طریق خود سازد و کلّى داند که در هر وقت و در هر مرض و هر سنّ و هر فصل و هر بلد باید این‏ها را به عمل آورد؛ بلکه حتّى المقدور به تدابیر در امر اغذیه و اشربه و سایر سته ضروریه نماید؛ اگر از این امور زایل گردید و صحّت حاصل شد، فهو المطلوب و إلّا لا بد متوجّه ادویه شود. و تا با ادویه مفرده و ضعیفه مقصد حاصل گردد، به ادویه قویه مرکّبه نپردازد.

و اگر محتاج به ادویه مرکّبه و قویه شود، پس هر چند ترکیب آن کم تر و سهل ‏الأخذتر و حدّت آن کم تر باشد بهتر است؛ یعنى به تدریج از اضعف به اقوى رود. و تا به ملطِّفات و مطفیات خون و صفراء، تسکین غلیان خون و حدّت صفراء شود و تسکین یابند، متوجّه اخراج خون نگردد. و تا به حجامت و إرسال علق، رفع احتیاج شود- خصوص در امراض مختصّه به اطراف بدن- متوجّه فصد نگردد؛ مگر در امراض عامّه و شدّت هیجان و غلیان خون- که به سبب کثرت و حدّت صفراء قوّت پذیرد- در آن هنگام، بنا بر لا بُد مجوَّز است و تأخیر آن مطلقاً جایز نیست؛ گو در شب باشد و عین حدّت گرما و سرما. و همچنین استعمال ادویه قویه و مسهلات و مقیئات و حقنه ‏هاى متوسّطه و حادّه، هر یک به قدر ضرور؛ نه زیاده و نه کمتر.

دوازدهم‏: آن که اقامت و ایستادگى ننماید بر یک دوا در معالجه تا مدّتى که مألوف طبیعت گردد و اثر فعل و انفعال آن ضعیف شود؛ بلکه تبدیل و تغییر و زیاده و نقصان به حسب اقتضاى احوال و اوقات و تغیرات امزجه مى‏ نموده باشد. و جرئت بر استعمال ادویه قویه در فصول حارّه قویّه ننماید. و در عین شدّت گرما و سرما تجویز فصد و اسهال و ادویه قویه ننماید؛ مگر نزد شدّت ضرورت.

سیزدهم‏: آن که چون مشکل گردد بر او امر و حال مرض که «بارد است یا حارّ؟» تجربه آن به ادویه مُفرِطه در کیفیت حرارت و برودت ننماید؛ بلکه یک دو روزى دوائى که اندک مایل به حرارت باشد استعمال نماید؛ اگر انحرافى زیاده نیافت بلکه مرض در توقّف باشد، اندک باز زیاده نماید حرارت را و هم‏چنین تا هنگامى که میل به موافقت و صحت در یابد و یا به مخالفت و مرض و اذیت؛ پس مزاج و درجه مرض را دریابد: که در صورت موافقت، همان را مُرعى دارد و از دست ندهد و مرض را بارد داند. و در صورت مخالفت و ضرر، مرض را حارّ داند و به زودى طرف مخالف آن را گیرد و تدابیر بارده- از ادویه و اغذیه و اشربه و غیرها- نماید.

چهاردهم‏: آن که چون چند مرض با هم مجتمع گردند، ابتداء نماید به: مرض اصلى که سبب مرض دیگر است؛ مانند «حمّى عفنه حادثه از سُدد» که اوّلًا متوجّه تفتیح سدّه و رفع عفونت اخلاط گردد؛ که چون تفتیح سدّه گشت و دفع عفونت اخلاط، حمّى زایل مى‏ گردد؛ گو به سکنجبین با بعض ادویه مسخّنه که مفتّحه باشد که از ضرر بالفعل خالى باشد، یا بى ادویه مسخّنه که به حمّى مضرّ باشد.

و ادویه مبرّده مسکّنه بالفعل مغلّظه مواد [و] مسدِّده مُضِرّه بالمآل را استعمال ننماید. و هم چنین حمَّیات عارض از اورام- مانند حمّى ذاتُ الجَنب و ذاتُ الصَدر و ذاتُ العَرض و امثال این‏ها- و قُرحه حادث از اورام که چون اورام زایل گشت و یا منفجر گردید و سوءِ مزاج عضو زایل گشت، حمّى زایل مى‏ گردد و یا تسکین مى ‏یابد و قرحه رو به التیام مى‏ آورد.

و یا آن که یکى از آن امراض اهمّ از دیگرى باشد؛ مانند آن که یکى حادّ و دیگرى مزمن باشد؛ مانند آن که [حمّى‏] محرقه و یا سونوخُس با فالِج، و یا یرقان اصفر با استسقاء جمع گردد، اول متوجّه حادّ گردد با اندک رعایت جانب مزمن نیز و غافل از آن مطلق نگردد.

و هم چنین، هرگاه مجتمع گردد مرض و عرَض با هم، اوّل متوجّه معالجه مرض گردد، پس عرَض؛ مگر آن که عرَض بسیار قوى باشد؛ مانند وجَع قولنج و اوجاع اکثر جراحات و اورام و بیدارى ‏ها در امراض حادّه و صداع شدید در حمّیات؛ که اوّل متوجّه عرض و تسکین آن‏ها و تنویم گردد؛ زیرا که ضرر آن‏ها زیاده است، پس متوجّه مرض گردد.

پانزدهم‏: آن که مداومت بر غلط ننماید و ترک و گریز از صواب جهت تأخیر اثر آن هر دو ننماید؛ مثلًا در «شَطرُ الغِبّ» چون مبرِّدات صرفه- مانند شیره تخمِ خُرفه و یا هندوانه با شربت نیلوفر، یا شربت صندل با قرص کافور و یا قرص طباشیر- دهد براى تسکین حرارت تب، و غافل باشد از جانب سدّه و بلغم و ضعف معده- که لازم آن، تب است- و مسرور و فرحناک و مغرور باشد به آن که تب تسکین یافت، و نداند که آیل به «سوءُ القنیة» و استسقاء خواهد گشت.

و امثال آن تدابیر در اکثر امراض، که به حسب حال، چند روزى- فى الجملة- تسکینى در بعض عوارض ظاهر گردد و قیاس مقتضى آن باشد که این، غلط و فریب است و او بدین آگاه نگردد و یا آن که متوجّه تفتیح سدّه و انضاج بلغم گردد به ادویه مسخّنه قویه، و جانب صفراء و غلبه حرارت و شدّت حمّى [را] ملاحظه ننماید و منجرّ و آیل به «حُمّى دِقِّى» گردد.

شانزدهم‏: آن که غلط ننماید تأثیر عرَضى دوا را از ذاتى آن؛ زیرا که بسا ادویه ‏اند- خصوص ادویه قویه و مرکّب القُوى- که ابتداء و بالفعل، اثرى قوى از حرارت و یا برودت از آن‏ها ظاهر مى‏ گردد و بالمآل، به خلاف آن؛ مانند اغتسال به آب سرد- که مسخِّن بالعرَض است- براى تکثیف و سدّ مسامِّ ظاهر جلد و احتقان و اجتماع حرارت در باطن.

و هم چنین، «افیون» که اوّلًا به سبب تخدیر و سدّ مسامّ و احتقان حرارت در باطن، گرمى مى‏ نماید و بالمآل، به سبب إفنا و إماته حرارت غریزى و روح حیوانى، بالمضادّة و تبلید اعضاء وبرودت مى‏ نماید. و مانند «سقمونیا» که مبرِّد بالعرَض است؛ به اعتبار استفراغ و دفع آن، خلط حادّ حارّ را که صفراست و مانند «چوب چینى» که ابتداء گرمى‏

و تأثیر آن چندان محسوس نمى ‏گردد و به تدریج ظاهر مى ‏گردد. پس باید که مجرّب، نظر در ذاتى و عرَضى آن نماید و از تکرار و تکثار، استعمال آن را دریابد تا آن که به غلط نیفتد و دایم در پى ضارّ بالذات و نافع بالعرَض نباشد.

هفدهم‏: آن که دواى مضرّ و قتّال و مسقِط و قاتل جنین و یا مفسد بعضى اعضاء، مانند چشم و گوش و مضعِف بعضى اعضاء، مانند ادراکات دماغى و باه و امثال این‏ها هرگز استعمال ننماید. و دایم در پى ایصال خیر و نفع باشد نه فساد و ضرر؛ زیرا که «طبیب، خادم طبیعت است» و طبیعت، مدبّر و مصلح و حافظ بدن نه مفسد و مهلک و غافل از آن؛ مگر آن که در عدم اسقاط و یا از کمال تقویت باه منجرّ به افساد و هلاک آن شخص گردد که در آن هنگام، این هر دو مجوّز است.

هیجدهم‏: آن که بخیل نباشد و بخل نورزد در آموختن علم طبّ و مداواى مرضى؛ بلکه حریص بر آن باشد و شفیق بر شاگردان و مریضان و متفقّد و متفحّص و متجسّس احوال ایشان و دایم در تدبیر اصلاح و ترقّى ایشان در تعلّم و امر اغذیه و اشربه و ادویه و غیرها باشد و ضجرت و دلتنگى نکند. و فرق میان ملوک و مفلوک و اغنیا و فقرا و متموّلین و مساکین نگذارد. و متکبّر و متفخّرنباشد بر امثال و اقران خود. و به نظر حقارت بر کسى ننگرد؛ هر چند فقیر و بى زبان باشد و تقریرى درست نداشته باشد؛ بلکه توجّه و تفقّد او بر ایشان زیاده باشد.

نوزدهم‏: آن که منّت ننهد بر شاگردان و بیماران؛ بلکه بر خود منّت نهد و آن‏ها را آلت و موضوع صنعت خود و مادّه قبول افعال و باعث ظهورِ ما بالقوّة خود و جاذب و جالب آن داند و بیند.

بیستم: آن که قانع و شاکر و راضى و سخى و عالى همّت باشد و طامع و حریص و مولع و بخیل نباشد و طمع بر مال و منال شاگردان و مریضان ننماید و طلب از ایشان نکند. و اگر به طوع و رغبت و خوشنودى و نیاز خود هدیه ‏یى براى او آورند، براى خاطر آن‏ها قبول نماید و ردّ نکند. و اگر بنا بر پاس خاطر و بعضى جهات، به عنوان هدیه‏

چیزى براى او آورند و آن‏ها را مُکرَه و تعلّق خاطر بدان یابد و بیند، باید قبول ننماید و عذر بخواهد.

بیست و یکم‏: آن که متوجّه معالجه هر مریضِ از کار رفته «تخته مشق» اطبّاء و مجرّبین گشته نگردد هر چند آن‏ها ابرام نمایند، این [طبیب،] مبالغه در عذر خواهى نماید و خود را بد نام و ذلیل و حقیر نگرداند.

بیست و دوم‏: آن که پرگو و پر خوار و مشغول به تلذّذ و تعیش و تنعّم و هزل و لطیفه گویى و شرب خمر و سایر مسکرات و ارتکاب مناهى نباشد. و نظر حرام بر محارم مردم نیندازد؛ بلکه همه را اطفال و برادر و مادر و خواهر خود داند و بیند و ذکر منافع و فواید آن‏ها و مدح پر خورى و اختلاط اغذیه و اشربه و ناپرهیزى را نزد مردم- خصوص بیمار بهانه جوى رخصت طلب- ننماید و باب این را بر آن‏ها نگشاید.

بالجملة، متّصف به اوصاف و اخلاق حسنه مرضیه مذکوره و غیر مذکوره، و مجتنب و غیر مرتکبِ از اوصاف سیئه و اخلاق رذیله و خایف از عذاب و عقاب و راجى رحمت و ثواب الهى- جلّ شأنه- باشد؛ چنانچه ذکر یافت ابتداءً.