مزاج نامعتدل چیست؟

 اینک به بحث درباره مزاج‏نامعتدل مى‏ پردازیم‏

مى‏ گوئیم: مزاج نامعتدل چه متعلق به نوع و چه متعلق به صنف باشد و یا چه مربوط به شخص و چه مربوط به اندام باشد، مانند مزاج معتدل هشت حالت دارد و به دو بخش ساده و مرکب تقسیم مى‏ شود:

مزاج نامعتدل ساده: مزاج نامعتدل ساده (بسیط) مزاجى است که به سوى یکى از دو قطب مخالف گرایش داشته باشد. در مزاج نامعتدل چهار حالت شناخته شده است، به قرار زیر:

- مزاج ساده ‏اى که از اعتدال خارج است، یا در جهت یکى از دو قطب موثر قرار گرفته است و آن نیز داراى دو جنبه است:

یا گرم تر از حد لزوم است ولى مرطوب ‏تر و خشک‏تر از حد لزوم نیست، یا اینکه سردتر از حد لزوم است ولى خشک‏ تر و مرطوب تر از حد نیاز نیست.

- یا مزاج ساده ‏اى که خارج از اعتدال است و در جهت تاثیرپذیرى قرار گرفته است و آن نیز داراى دو جنبه است: یا خشک ‏تر از حد لازم است ولى گرم تر و سردتر از حد لزوم نیست، یا اینکه مرطوب تر از حد لازم است و گرم تر و سردتر از حد لزوم نمى ‏باشد.

نمى‏ توان تخمین زد که این حالت چهارگانه مورد اشاره تا چه مدتى پایدار مى‏ مانند، زیرا حالت گرم تر از حد لزوم، بدن را خشک‏ تر از حد لازم مى‏ کند و حالت سردتر از حد لزوم، رطوبت بدن را بطور غیر عادى بیشتر مى‏ کند و در نتیجه میزان رطوبت از حد لازم تجاوز مى‏ کند. و نیز حالت خشک ‏تر از حد لازم، بدن را به سرعت بیشتر از حد لزوم سرد مى‏ کند.

رطوبت بیشتر از حد احتیاج بدن چنانچه به مرز افراط برسد، در سردى بخشیدن به مزاج بیش از خشکى موثر است و اگر به حد افراط نرسد مدت زیادى در نگاه دارى بدن پافشارى مى‏ کند و سرانجام بدن را بیش از حد لزوم سرد مى‏ کند. این بود چهار حالت ساده (بسیط) که ذکر شد. و تو، از این گفتار دریافتى که اعتدال مزاج و تندرستى به گرمى بیشتر از سردى نیاز دارد.

مزاج نامعتدل مرکب: مزاج نامعتدل مرکب مزاجى است که خروج آن از اعتدال مبتنى بر همه قطب ‏هاى مخالف است. مثلا مزاج در یک آن گرم تر و مرطوب تر از حد لازم و یا گرم تر و خشک ‏تر از حد لزوم است و یا اینکه در آن واحد سردتر و مرطوب تر از حد لازم و یا سردتر و خشک‏ تر از حد لازم مى ‏باشد. لیکن هم زمانى گرم تر و سردتر از حد لازم و یا هم زمانى مرطوب تر و خشک‏ تر از حد لازم هرگز ممکن نیست.

هریک از مزاج هاى هشتگانه ساده و مرکب نامعتدل، یا فاقد ماده‏ است، مانند اینکه حالتى‏ را مزاج به وجود آورده است که بدن به آن عادت ندارد و خلطى نفوذ نکرده است که با بدن بسازد.

تاثیر این عمل موجب تغییر مى‏ گردد، در نتیجه حالت ویژه ‏اى براى آن رخ مى‏ دهد.

از این مقوله است حالت گرمى تب‏ دار شدید و حالت سردى تهیگاهى که بر اثر تماس با برف سرد گشته است.

و یا اینکه مزاج ساده و مرکب نامعتدل واجد ماده است. چنان که بدن خود را با کیفیت آن مزاج که خلط در او نفوذ کرده است سازش دهد، و خلط بواسطه مجاورت بر بدن نیز چیره شده باشد، در نتیجه این عمل در بدن تغییر ایجاد مى ‏شود. مانند سردى جسم آدمى به سبب بلغم زجاجى(یک نوع از بلغم ناطبیعی)‏ یا گرمى بدن به سبب صفراى کراثى(یک نوع از صفرای ناطبیعی).

و بدان که مزاج واجد ماده دو وجه دارد: وجه نخست آنکه ماده تغییر یابد و جسم را بهبودى دهد و وجه دوم اینکه ماده در مجارى و مخفى‏ گاه هاى مزاجمحبوس بماند و این حبس و (تداخل)موجب ورم گردد و شاید هم‏چنین نباشد. این بود گفتار ما درباره مزاج و شایسته است که طبیب آنچه را که از ویژگی هاى طبیعت برایش بیان نکرده ‏ایم خود دریابد.